Życiorys

Hugo Kołłątaj (1750-1812), ksiądz, uczony, polityk, filozof i publicysta, jeden z głównych przedstawicieli polskiego Oświecenia, zwolennik fizjokratyzmu - koncepcji ekonomicznej opartej na prawie natury.
Działalność społeczna i polityczna
Kształcił się na Uniwersytecie w Krakowie, następnie w Austrii i we Włoszech. Po powrocie do kraju w 1774 objął jedną z kanonii krakowskich. Aktywnie zaangażował się w prace Komisji Edukacji Narodowej (KEN) i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Jako delegat KEN, wspomagany przez M. Poniatowskiego i I. Potockiego, pomimo silnego oporu konserwatywnej profesury w latach 1777-83 zasiadał w radzie Akademii Krakowskiej, a w 1783-86 został jej rektorem. Opracował plan rozbudowy szkół w całym kraju, który stał się podstawą Ustaw KEN, ogłoszonych w 1783. W 1786, powołany na urząd referendarza litewskiego, przeniósł się do Warszawy, gdzie skupił wokół siebie grono zwolenników reform ustrojowych, publicystów (m.in. T.A. Ostrowskiego, S. Małachowskiego, L. Strassera), przez przeciwników zwane Kuźnicą Kołłątajowską. Dążyła ona do pozyskania szerokiej opinii publicznej dla skrzydła reformatorskiego w Sejmie, upowszechniała hasła Wielkiej Rewolucji Francuskiej, w pamfletach krytykowała przywileje stanowe i stosunki feudalne. Do najczynniejszych jej członków należeli: F.S. Jezierski, F.K. Dmochowski, F. Zabłocki, J. Majer, F. Jelski, T. Maruszewski, J. Dembowski, K. Konopka. Siedzibą grupy był dom Kołłątaja. W przeddzień Sejmu Czteroletniego (1788-92) Kołłątaj związał się z opozycją antykrólewską. Przyczynił się do ukształtowania w Sejmie tzw. obozu patriotów. W czasie kadencji Sejmu ogłosił 3 części dzieła Do Stanisława Małachowskiego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka (1788-89), w których sformułował program swojego obozu (walka o niezawisłość narodową i reformy społeczne).

Konstytucja 3 Maja

Kołłątaj popierał walkę o emancypację miast i równouprawnienie mieszczan, opracował memoriał z żądaniem reform, który przedstawiciele miast podczas tzw. "czarnej procesji" wręczyli marszałkowi Sejmu i królowi, zmuszając ich do rozpatrzenia żądań. Był współautorem Konstytucji 3 Maja i innych aktów ustawodawczych. Po ogłoszeniu Konstytucji był jednym z twórców i kierowników Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej, pierwszego w Polsce zorganizowanego stronnictwa politycznego. 1791-92 pełnił funkcję podkanclerzego koronnego i członka rządu. Po interwencji Rosji i obaleniu Konstytucji przebywał na emigracji w Dreźnie i Lipsku, gdzie napisał dzieło O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja, wydane w 2 tomach w 1793, oraz zaangażował się w przygotowania powstańcze 1793-94.

Powstanie kościuszkowskie

W czasie insurekcji kościuszkowskiej był Kołłątaj czołowym przedstawicielem lewicy powstańczej, tzw. jakobinów polskich, członkiem władz naczelnych, kierownikiem Wydziału Skarbu w Radzie Najwyższej Narodowej. Współautor aktu powstania, uniwersału połanieckiego, ustawy o przydzieleniu ziemi chłopom biorącym udział w powstaniu.

Późniejsze losy

Po upadku powstania uciekł z Warszawy, ścigany przez władze rosyjskie, w 1794 zatrzymany przez Austriaków pod Przemyślem i więziony do 1802. Po zwolnieniu z więzienia udał się na Wołyń, gdzie współpracował z T. Czackim przy organizacji Liceum Krzemienieckiego (1805). Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego wezwany przez Napoleona do Warszawy, wskutek wpływów swych wrogów politycznych nie został dopuszczony do udziału w rządach. W latach 1807-08 na rozkaz Aleksandra I internowany i przetrzymywany w Moskwie, po powrocie do Księstwa Warszawskiego odsunięty od działalności publicznej; daremnie zabiegał, wysuwając różne projekty, o uczestniczenie w zarządzie edukacji oraz reformie administracyjnej i skarbowej. W 1809 ogłosił «Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, którą od traktatu tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim, gdzie przedstawił program odbudowy i rozwoju Polski w granicach napoleońskich. Zmarł w osamotnieniu i zapomnieniu. Patronował wielu ruchom demokratycznym i niepodległościowym XIX i XX w.

Postulaty reform ustrojowych i społecznych Hugona Kołłątaja:

• Zniesienie liberum veto i wolnej elekcji
• Wyposażenie Sejmu we władzę prawodawczą
• Utrzymywanie przez państwo stałej armii
• Zrównanie obywateli wobec prawa
• Zniesienie poddaństwa osobistego
• Zawieranie kontraktów w formie czynszu
• Przyznanie mieszczaństwu prawa do nabywania ziemi
• Przeznaczenie jednej z izb w senacie dla mieszczan

Kalendarium

• 1 IV 1750 - Hugo Kołłątaj przychodzi na świat w Dederkałach na Wołyniu jako syn Antoniego Andrzeja, podczaszego mścisławskiego i Marianny z Mierzeńskich
• IX 1756 - rozpoczyna edukację w szkole akademickiej w Pińczowie
• 1775 - otrzymuje święcenia kapłańskie w Krakowie
• 1776 - wstępuje do Towarzystwa do ksiąg elementarnych
• 1776-1780 - uczestniczy w reformie Akademii Krakowskiej
• 1779 - w parafii w Krzyżenowicach zakłada szkołę i Bractwo Miłosierdzia pod wezwaniem Adama i Ewy; po pożarze budynku kościoła odbudowuje go w stylu klasycystycznym
• 1785 - sporządza mapę Krakowa
• 21 I 1783-1786 - pełni funkcję rektora Akademii Krakowskiej
• 1786 - osiada w Warszawie, za 45 000 zł odkupuje od Pawła Brzostowskiego urząd referendarza litewskiego
• 1789 - organizuje w Krzesławicach kopalnię soli
• VII I 1788 - wydaje I część "Anonima listów kilka"
• 1788 - we własnym mieszkaniu w Warszawie, przy ulicy Czerniakowskiej zakłada Kuźnicę Kołłątajowską, organizację, do której wchodzą F.S. Jezierski, F. Dmochowski, A. Trębicki, F. Zabłocki, J. Śniadecki II 1789 - wydaje 2. część " Anonima listów kilka"
• 1789 - włącza się w prace nad projektem prawa o miastach i Konstytucji 3-go maja
• V 1789 - wydaje 3. część "Anonima listów kilka"
• 3 V 1791 - ogłoszenie Konstytucji 3-go maja
• 17 V 1791 - obejmuje urząd podkanclerzego koronnego
• 13 I 1792 - otrzymuje funkcję Prezesa Deputacji do Sprawy Żydowskiej
• 23 VI 1792 - powołany do rady wojennej opowiada się za przystąpieniem króla do Targowicy
• 25 VII 1792 - opuszcza Warszawę pod pozorem kuracji zdrowotnej; udaje się do Lipska, traci majątek wraz z tytułami i funkcjami państwowymi
• 1794 - bierze udział w przygotowaniu Insurekcji Kościuszkowskiej
• 4 XI 1794 - po szturmie Pragi opuszcza potajemnie Warszawę
• 6 XII 1794 - zostaje aresztowany pod Przemyślem jako "sprawca terroru i złodziej skarbu powstańczego"
• 19 XII 1794-16 XI 1802 - przebywa w więzieniu, od 1804 pod dyskretnym nadzorem policji
• 1804-1808 - przeprowadza reformę naukową i administracyjną Liceum Krzemienieckiego
• 28 II 1812 - umiera w Warszawie w domu przy Rynku Staromiejskim(7, 3, 4)